Herberg De Swaen nu Lokaal Victoria
Met enige regelmaat gaan wij met vrienden uit eten in het ouderwets gezellige Lokaal Victoria, gelegen in de 1e Dorpsstraat. Ook met onze honden Siena en Giulia worden wij daar door Jos en Matthijs en hun geweldig leuke team gastvrij ontvangen en doen wij ons tegoed aan heerlijke gerechten met passende wijnen en biertjes. Beiden zijn, buiten ruim 30 huurders en onderhuurders, de 25e eigenaren van dit eeuwenoude etablissement. Omdat ik tijdens mijn schooltijd zelf jaren als kok/kelner in een restaurant in Zeist gewerkt heb, loop ik na het eten bijna altijd even de keuken binnen om de koks te bedanken voor het heerlijke eten. Voor de gasten is het keukenteam onzichtbaar en krijgt het bedienend personeel de complimenten, maar lekker eten en goede bediening kunnen niet zonder elkaar. Overigens is het op het zonnige terras aan de achterzijde van het lokaal, met geweldig uitzicht op de Oude Kerk, heerlijk vertoeven. Ik ken dit etablissement al vijftig jaar met verschillende eigenaren en veranderende inrichting. Hier gingen we vroeger biljarten en ik herinner mij nog dat er voor de ramen aan de straatzijde een kooi met papegaai genaamd Jacco stond, die iedere klant begroette. Nieuwsgierig geworden naar het verleden van dit horecapand dacht ik, dit moet ik uitzoeken en hier moet ik een verhaal over gaan schrijven.
De geschiedenis van lokaal Victoria gaat terug naar het einde van de late middeleeuwen. Direct naast de Oude Hervormde Kerk aan de Zeisterstraat en toen het hart van ons dorp, lagen twee herbergen. Kerk en café lagen vroeger vaak naast elkaar. De linker herberg vermeld in 1515, kreeg in 1757 de naam “De Prins”. Omstreeks 1815 veranderde deze naam naar “Het Hof van Holland”, de naam die het nu als appartementengebouw draagt. Lokaal Victoria rechts daarvan, met Gijsbert Willemsz Stael als eigenaar-herbergier, was iets jonger en stond omstreeks 1540 bekend als herberg “De Swaen”. Beide herbergen die nu gemeentelijk monument zijn stonden op grond in eigendom (erfpacht) van de heer van Zeyst, maar de herberg zelf was eigendom van de herbergier. Op de door Jan de Beijer in 1745 gemaakte pentekening zie je rechtsvoor de door vier paarden getrokken postkoets of diligence, nog net een stukje van herberg “De Swaen” liggen.
Volgens schrijver Jacob van Lennep (1802-1866) is de zwaan een vrolijk waterdier die met zijn lange hals diep in het nat duikt en zo het beste symbool voor een drinkhuis is.
Dorpsstraat
Maar eerst iets over de Dorpsstraat die het dorp Zeist vormde, in vroegere tijden ook wel Zeysterstraat genoemd werd en gelegen was aan de straatweg van Utrecht naar Arnhem. Die is één der oudste wegen van Zeist en werd op 24 april 1895 voor het eerst officieel aangeduid als 1e en 2e Dorpsstraat. In een oorkonde van 27 mei 1368 was er al sprake van de “Strata de Zeyst” en in een andere oorkonde van 7 oktober 1403 van “den goede, geheten Zeysterstrate”. In 1816 liet de eerste en langstzittende burgemeester (1811-1850) van Zeist en ook grootgrondbezitter Frans Nicolaas van Bern (1786-1851) de Zeysterstraat bestraten met klinkers. Ongeveer vanaf waar nu Huize Vollenhove ligt tot aan herberg De Swaen, nu Lokaal Victoria in de 1e Dorpsstraat. De Dorpsstraat liep in 1851 vanaf de Van Reenenweg helemaal door tot aan de hoek Molenweg.
Oudste horecagelegenheid van Zeist
Lokaal Victoria is de oudste horecagelegenheid van Zeist en zoals alles door de eeuwen heen verandert, veranderde ook talloze keren de naam, functies, eigenaars en huurders van dit etablissement. Ook werd de naam van dit etablissement door de jaren heen niet consequent hetzelfde gevoerd. De ene keer was het “De Swaen” en dan weer “De Witte Swaen” in 1759, “De Zwaan” in 1816 afgewisseld met “De Witte Zwaan” en toch weer “De Swaen”. Vanaf 1900 werd er niet meer over logement maar over hotel gesproken. Eerst nog “Hotel De Swaen,” in 1900 “Hotel Willemsen”, 1910 “Hotel De Zwaan”, 1920 “Hotel Victoria”, 1923 “Hotel de Zwaan”, 1930 “Hotel Bruggeman”, in 1955 weer “Hotel Victoria”, in 1998 “Café Biljartcentrum Victoria” en sinds 2009 “Lokaal Victoria”. Het dwars door elkaar gebruik van herberg, logement, café, restaurant, hotel, pension, biljartcentrum en nu lokaal was bij het onderzoek en schrijven van dit verhaal erg verwarrend. Zo werd ook de herbergier logementhouder, cafébaas, restauranthouder, hotelier, uitbater en eigenaar, huurder of onderhuurder genoemd. Het enige en allerbelangrijkste dat in al deze jaren niet veranderde, was dat dit etablissement tot op de dag van vandaag een gezellige ontmoetingsplaats of huiskamer bleef, waar dorpsgenoten elkaar ontmoetten en waar je iets kon eten en of drinken. Victoria heeft roerige tijden gekend met vele gebeurtenissen, verbouwingen, sloop en nieuwbouw in 1896, veranderende functies, maar het staat nog stevig boven op de nog steeds in gebruik zijnde middeleeuwse kelder met dito plavuizen vloer. Als je Lokaal Victoria bezoekt en je in de achterste zaal aan de 1e Dorpsstraat goed kijkt, zie je links naast de oorspronkelijke ingang het luik liggen dat naar deze kelder leidt en waarboven de gelagkamer van de voormalige herberg lag. Het etablissement kende de afgelopen vijf eeuwen 25 eigenaars, 22 huurders en 5 onderhuurders (zie het hoofdstuk “Eigenaren, huurders en onderhuurders”). Opgemerkt dient te worden dat er een gat zit met onbekende huurders in de jaren 1974 tot 1998. Weet jij de namen van deze onderhuurders, laat het mij dan alsjeblieft weten.
1865 Omschrijving De Zwaan
Het logement, genaamd “de Zwaan” waarin de logement-, koffijhuis- en stalhoudersaffaire met groote plaats en stalling voor 40 paarden; voorts koetshuis, schuren, erf, grond en moestuin, tezamen groot 12 roeden (diep 120 m), 70 ellen (breed 70 m), staande en gelegen te Zeijst aan de Dorpsstraat. Bevattende de huizinge, behalve de groote gelagkamer nog acht diverse vertrekken, keuken, kelder, zolder, vliering en zindelijke inboedel, bestaande uit tafels, stoelen, biljart, tapkast, bedden, linnengoed, zilver, herberggereedschap en andere roerende goederen. Voorts paarden, rijtuigen, 2 omnibussen, boerenwagens, paardentuigen, stalgereedschap, enz.
1873 Aankoop en onderhandse doorverkoop
In 1873 kocht Charles Bernhard Labouchère (1817-1897), eigenaar van en woonachtig op Slot Zeist, het etablissement voor f 15.800, - om het nog geen week later bij onderhandse verkoop weer door te verkopen aan Gerbrand Willem van Mastrigt, die tuinbaas was op de buitenplaats “Ma Retraite”. Zo maak je geld moet Charles Labouchère gedacht hebben, want de verkoopprijs zal aanzienlijk hoger zijn geweest dan de f 15.800, - die hij er een week eerder voor betaalde. Wonderlijk overigens dat een tuinbaas in die tijd zo’n bedrag kon betalen. Nog zo’n slimmigheidje van Charles was, dat hij twee dagen vóór de overdracht op 28 maart, de totale inboedel waaronder meubelen, bedden, huis- tafel- en bedlinnen en huisraad verkocht. Daarnaast ook twee tentwagens, char-à-bancs (rijtuig), blauw geschilderde wagen, omnibus (paardenbus) voor 8 personen, goederenwagen, boerenwagen, tuigen, rolwagen, stalgereedschappen, enig hooi en stro en vier goed langs de weg lopende paarden. Gerbrand Willem van Mastrigt zal zich bekocht gevoeld hebben, want zonder deze huisraad en goederen kon hij hier zijn bedrijf niet voeren en hij was dus heel wat guldens meer kwijt.
Activiteiten (zie de advertenties 1864-1944 Victoria in de fotogalerij)
Dat de herberg ook daadwerkelijk het centrum van Zeist was getuige de lange lijst van openbare verkopingen en veilingen, aanbestedingen, vergaderingen, inkopen, voorstellingen en optredens. Er springen er een aantal uit zoals veiling van Wind-Korenmolen “De Hoop”, verpachting van de Koppelsluis, verkoop/veiling van logement De Zwaan, percelen boomverkopingen op landgoederen Molenbosch, Wulperhorst, Hoog Beek en Royen, Schoonoord, Schaerweyder Bosschen, Rhijnwijk en De Kleine Breul (nu Nieuw Beerschoten), oprichting van een Schietoefenvereniging, portretfotografie en fotograferen van buitenplaatsen en landschappen, verkoping van azijnmakerij De Ster en zeepziederij De Balans, aanbesteding van badhuis Zeister-badinrichting, verkoop Midden-Hoeve en Zomerlust, biljart-concours door Sociëteit de Gezelligheid, vergadering over herbenoeming burgemeester Gerrit Costerman, Zeister Mannenkoor en Zeister IJsclub, dam-simultaanseance Ons Genoegen, veiling villa “’t Witte Hek”, vergadering Aquariumclub Zeist, St. Nicolaasfeest, NSDAP Grosse Kundgebung (bijeenkomst) Sturmbannführer Dr. Linges, Nat. Soc. Vrouwen Organisatie, propagandavergadering en winterhulp Nederland, Nederlandse Volksdienst, openbare ledenvergadering Nederlands Arbeidersfront, toneelvoorstellingen in de achterzaal, poëzieavonden en als laatste een opmerkelijke advertentie uit 1943 betreffende de inkoop van oude kunstgebitten, bruggen en dergelijke. De nieuwe eigenaars met zo’n slechtpassend tweedehands gebit zie ik in gedachten al voor mij. Brrrrrrrrrrr
1834 Diligence/postkoets
De 2681 inwoners van Zeist beschikten om zich te verplaatsen en vrachten te vervoeren, omstreeks 1834 over 162 trekpaarden en 132 voertuigen, waaronder 13 koetsen en 12 sjezen (lichte paardenwagen op twee wielen). Men kon van 1845 tot 1879 ook gebruik maken van de diligence van Van Gend en Loos, de ‘Arnhemsche wagen’, waarmee men tweemaal per week naar Utrecht en weer terug kon rijden. De 12e eigenaar en herbergier van “De Zwaan” Jan Vermeulen, had naast de steeg grenzend aan de herberg sinds 1820 een stal voor 40 paarden waar postkoetsbedrijven hun paarden konden verversen. Vanaf 1844 diende de herberg als uitgangspunt voor de in dat jaar opgerichte omnibusdienst tussen Zeist en het Station Zeist-Driebergen van de Ned. Rhijnspoorweg. Paul Dieges onderhield vanaf 1850 met zijn diligence drie keer per dag en in 1863 vijf keer per dag, een postwagendienst. Het beginpunt was vanaf zijn huis op de Biltstraat Utrecht (buiten de Wittevrouwenpoort), via de Dorpsstraat in De Bilt en eindigend bij logement “De Zwaan” aan de 1e Dorpsstraat in Zeist. Ritprijs Utrecht-Zeist 35 cent, dagretour 60 cent. De Steenstraat of Biltse Steenweg vormde in die tijd de handelsroute van het westen van ons land naar Keulen en omdat deze weg verhard was, kon men er met karren over rijden. Dieges kreeg in 1864 concurrentie van de firma Van Wijk uit Zeist. De betere gesitueerden reden met Van Wijk die ’s winters hooi op de vloer legde en de minderen met Dieges. In verband met de ingebruikname in 1879 van de paardentram Utrecht-Zeist staakten Dieges en Van Wijk met het personenvervoer.
Uit een advertentie van 10 mei 1873 blijkt dat de 14e eigenaar Gerbrand Willem van Mastrigt vanuit Logement “De Zwaan”, met zijn twee door paarden getrokken bussen, een dienst onderhield voor personen en goederen tussen Zeist en het Station Zeist-Driebergen. Volgens de dienstregeling van het door de Nederlandse Rhijnspoorweg in 1845 geopende traject Utrecht-Arnhem. Op onderstaande foto uit 1880 zie je links voorbij de oude herberg, de nog niet met paarden aangespannen omnibus voor de stal staan. In 1886 nam A. van Wijk uit Zeist deze diensten met de Omnibusdienst voor 9 personen vanaf Logement De Zwaan over.
Verbouwingen
Bij openbare verkoping in 1873 werd er melding gemaakt dat het logement een ruime gelagkamer bevatte, zeven beneden en bovenkamers, keuken, zolder, kelders, stalling, koetshuis en schuren. De ouds bekende foto uit 1880 toont dat de herberg nog maar een klein pand was. Om het logement te kunnen vergroten werden in 1881 de stalling voor 40 paarden en koetshuis naar achter in de tuin verplaatst. Buiten een huiskamer werd er naast de gelagkamer een eetkamer toegevoegd die uitkwam op de veranda en tuin (huidige serre). Drie slaapkamers kregen een eigen stookplaats en alle zeven slaapkamers kregen een gezamenlijke badkamer met op zolder nog een drietal kamers.
Foto: 31 augustus 1898 Inhuldiging 18 jarige Wilhelmina - De Zwaan gebouwd in 1896
Na de nieuwbouw in 1896 kreeg de herberg het aanzicht dat het nu nog steeds heeft. Bouwtekeningen uit 1930 laten op de begane grond het café, keuken, vergaderzaal en nog een caféruimte met dicht gebouwde serre zien. Daarboven zes slaapkamers, badkamer, zitkamer met balkon. Na verbouwing in 1934 werd de in het linker gelegen caféruimte tot vergaderruimte verbouwd en door bebouwing van het platte dak werden een tweede vergaderruimte en twee extra slaapkamers toegevoegd. In totaal zeven slaapkamers met badkamer. In 1935 werd er in de aanbouw aan de achterzijde een toneelzaal met bergplaats en bovenwoning aangebracht. Biljartvereniging Victoria beschikte na de verbouwing in 2000 over een ruime voor- en achterzaal met 3 matchtafels (wedstrijdtafels) en 4 kleine tafels. Na verwijdering van het portaal bij de oude ingang en modernisering van de toiletgroepen in 2009 is er nog één grote verbouwing geweest. Aan de achterzijde naast de achterzaal of “de stal” werd in 2015 een zaaltje (20-40 personen) met bar aangebouwd. Dit zaaltje verschaft toegang tot het prachtige terras met uitzicht op De Oude Kerk.
Biljartvereniging Victoria
In een geplaatste advertentie uit 1865, over de openbare verkoping van “Logement Victoria”, staat dat er in die tijd al een biljart aanwezig was. Sociëteit “de Gezelligheid” organiseerde hier in 1886 een biljart-concours (toen geschreven als “Billard”). Uitbater Rinus den Besten gaf in 1950 de aanzet tot de oprichting van Biljartvereniging Victoria en de eerste grote matchtafel werd in 1963 ingewijd door 35-voudig wereldkampioen Raymond Ceulemans en Nederlands biljartkampioen Cees van Oosterhout, eigenaar van billardfabriek “Wilhelmina” De Pijp in de Amsterdam. Vanaf 1965 werd dit roemruchte “Zilveren Biljart Toernooi” dertig keer gespeeld. De wisselprijs was een door een juwelier gemaakt echt zilveren biljart en de eerste winnaar was Cees van Oosterhout. Dit toernooi maakte Victoria wereldberoemd in biljartspelend Nederland en elke topspeler kende Victoria. Papagaai Jacco maakte in de jaren zestig zijn entree als mascotte. Ik vraag mij trouwens af waar hij is gebleven nadat Victoria vanwege huurverhoging in 2009 moest sluiten en de vereniging met ruim 60 leden net voor het 60-jarig bestaan in 2010 werd opgeheven.
Huidige eigenaar
De gemeente Zeist verwierf in 1963 “Victoria” omdat het vanwege toekomstige verkeersontwikkeling, plannen had voor een doortrekking van de Waterigeweg naar de Kerkweg met een verbreding van de 1e Dorpsstraat, waarbij “Victoria” afgebroken diende te worden. Ja, met slopen in ons oude dorp zijn ze bij de gemeente Zeist altijd goed geweest. Gelukkig is de sloop van “Lokaal Victoria” en ook van de andere panden aan de 1e Dorpsstraat niet doorgegaan en kunnen wij van deze oude panden en gevels blijven genieten. Jos Broshuis en zijn vrouw Hanneke werden in 2009 na een grondige verbouwing van de keuken en sanitair de huurders van dit pand, maar nu onder de naam “Lokaal Victoria”. In 2021 kocht Jos het pand van de gemeente Zeist en sinds 2024 is hij samen met zijn compagnon Matthijs Lever eigenaar van “Lokaal Victoria”. Hiermee is continuering van deze oudste horecagelegenheid met bijna vijfhonderd jaar van gastvrijheid in Zeist gewaarborgd.
Zoals de naam van mijn website “als-bomen-en-stenen-konden-praten” luidt, zou dit bijna vijf eeuwen oude middelpunt van ons dorp heel veel over de geschiedenis van Zeist kunnen vertellen.
Oude en ook nieuwe foto’s, advertenties en meer kun je vinden in de fotogalerij op https://www.als-bomen-en-stenen-konden-praten.com/galerij
Wat is Zeist toch mooi en wat boffen wij hier te mogen wonen,
Arnie Della Rosa
Reageren op een verhaal? Plaats je naam en emailadres bij je reactie zodat ik deze eventueel kan beantwoorden. Wil je niets missen en een automatisch bericht ontvangen bij een nieuw verhaal? Stuur een email naar avanr1956@gmail.com en ik neem je in de verzendlijst op.
Je kunt mijn wandelverhalen lezen op https://www.als-bomen-en-stenen-konden-praten.com maar ook samen met de columns van andere Zeister columnisten op https://www.zeistermagazine.nl
Bronnen en foto’s: Veel data zijn volgens de bronnen vermoedelijk/ongeveer: Zeister Historisch Genootschap, Van de Poll-Stichting Zeist, Victoria, Gemeentearchief, Geheugen van Zeist, Van de Poll-Stichting Zeist (Stichting ter bevordering en verbreiding van de kennis omtrent de geschiedenis van Zeist), Het Utrechts Archief.
Eigenaren, huurders en onderhuurders
1540 of eerder Herberg/logement De Swaen
1540-1570 1e eigenaar Gijsbert Willemsz Stael
1570-1599 2e eigenaar Jan Aelbertsz gehuwd met Neeltje
1599-1622 3e eigenaar Neeltje
1622-1630 4e eigenaar Jan Jansz Bosch gehuwd met Fijtje Dirck Lambertz (zoon van Jan Aelbertz)
In 1625 was de Utrechtse brouwer Michiel Sem enige tijd eigenaar.
1630-1668 5e eigenaar Cornelis Janszn Verkroost gehuwd met Jannetje Cornelis Verwey
1668-1678 6e eigenaar weduwe Jannetje Cornelis Verwey
1678-1692 7e eigenaar Gijsbert Cornelisz Verkroost gehuwd met Jannigje van Borculoo
1692-1759 8e eigenaar Cornelis Cornelisz Verkroost, ongehuwde broer van Gijsbert
1693 1e huurder Cornelis Juta gehuwd met Hendrikje Swagers
1699 2e huurder Jan Jacob Cathala gehuwd met Hendrijna Niegebouw
1702 3e huurder Marcelis van Ravenhorst gehuwd met Petronella Harteveld
1706 4e huurde Francois Spiegelberg gehuwd met weduwe Petronella van Ravenhorst
1714 5e huurder Pieter Wolf gehuwd met Geertruy van Linstee
1724 6e huurder Jacob Bramo gehuwd met weduwe Geertruy Wolf
1745 7e huurder Huibert Vermeulen gehuwd met Agatha (Aagje) Gravelaar (1756 overleden), hertrouwd in 1757 met Adriana de Groot
1759-1768 9e eigenaar Geertje van Ommeren gehuwd met Pieter Enkelaar “De Witte Swaen”
1768-1801 10e eigenaar Maas van Kreel gehuwd met Jacoba Bramo
Van 1775-1801 ook eigenaar van de naastliggende herberg “De Prins”.
1768 8e huurder Pieter Enkelaar gehuwd met Geertje van Ommeren
1768 9e huurder Geertje van Ommeren (gescheiden)
1775 10e huurder Dirk Carelse Betting gehuwd met Geertje van Ommeren (1786 overleden), hertrouwd in 1787 met Aaltje Lagerwey
1801-1815 11e eigenaar Jacob van Kreel gehuwd met Maria Bosman, zoon van Maas van Kreel.
Van 1801-1815 ook eigenaar-herbergier van herberg “De Prins”.
1810 11e huurder Jan Vermeulen (sr.) gehuwd met Maria Vermeulen (overleden 1810), hertrouwd in 1815 met Aaltje (Alida) Wallenburg
1865-1869 12e eigenaar Jan Vermeulen (jr.) gehuwd met Cornelia van Rootselaar ”De Zwaan”
1869-1873 na overlijden van Jan in 1869 exploiteerde weduwe Cornelia tot haar dood het etablissement samen met haar moeder Johanna Servaas
1873-1873 13e eigenaar Charles Bernhard Labouchère, koopprijs f 15.800
1873-1885 14e eigenaar Gerbrand Willem van Mastrigt gehuwd met Wilhelmina van den Ham
1885-1899 15e eigenaar Dirk Laurens van Leur, fabrikant te Utrecht
1885 12e huurder Dirk Buyen van Weelderen
1896 13e huurder Hendrik Coenraad Keyzer
1896 Afbraak oude en bouw nieuwe Logement “De Swaen”
1899-1921 16e eigenaar Jakob Willemsen “Hotel Willemsen”
1921-1921 17e eigenaar Karel van Dijk, assuradeur te Utrecht, koopprijs f 13.600
1921-1929 18e eigenaar Jacobus Anthonius Schouten “Hotel Victoria”
1929-1930 19e eigenaar Jacobus Hendricus Soesbergen
1930-1957 20e eigenaar Ahrend Jan Brüggeman “Hotel Bruggeman”
1930 14e huurder Jacobus Anthonius Schouten
1936 uitbater en eigenaar Arend Jan Brüggeman
1942 15e huurder Willem A. Nahuysen
1943 16e huurder Willem de Vries
1946 17e huurder P. van der Leest
1950 18e huurder M.F.J. (Marinus of Rinus) den Besten, Oprichter Biljartvereniging Victoria
1952-1957 21e eigenaar Arend, zoon Ahrend Jan Brüggeman
1955 19e huurder Rosa Walvis
1956 20e huurder P.J. Strietman Café-biljart Victoria
1957-1963 22e eigenaar Cornelis van Steveninck
1958 21e huurder firma H. Strietman drankhandel Slotlaan 227, huurprijs f 555,45 per mnd. tot 1967
1958 1e onderhuurder Cornelis Doorn
1963 23e eigenaar Gemeente Zeist (transportakte 6 mei 1963)
1967 22e huurder Heineken Brouwerijen
1972 2e onderhuurder Nicolaas J. de Jonge
1974-1998 onderhuurders onbekend
1998 3e onderhuurder Adri Brand Café-Biljartcentrum Victoria
2004 4e onderhuurder Ron Schrijvers & Jeroen de Goede
2009 5e onderhuurder Jos Broshuis & Hanneke Pouw Lokaal Victoria
2021 24e eigenaar Jos Broshuis
2024 25e eigenaars Jos Broshuis & Matthijs Lever